Uzależnienie od czynności jest traktowane jako uzależnienie od popędów, jak np. od gier hazardowych czy komputerowych, internetu, jedzenia, pracy, zakupów. Lista takich zachowań ciągle się poszerza. Możemy spotkać się z uzależnieniem od seksu czy telefonu komórkowego a także kart płatniczych i środków masowego przekazu, opalania, nadmiernej koncentracji na zdrowym jedzeniu, przesadnej dbałości o własną sylwetkę, zabiegów medycyny estetycznej czy chirurgii plastycznej. Tego typu zachowania są traktowane jako zachowania nałogowe (kompulsywne), nad którymi człowiek nie jest w stanie zapanować i które w sposób negatywny wpływają na wiele obszarów jego funkcjonowania. Ich celem jest zredukowanie złego samopoczucia i wewnętrznego napięcia. Osiągnięcie przyjemności jest elementem mniej istotnym, jednak skłaniającym do kontynuowania zachowań zwiększając ich częstotliwość i intensywność. Pomimo że zachowania te mają charakter autodestrukcyjny to wiele z nich, a szczególnie pracoholizm, jest akceptowanych społecznie lub uznawany za mało szkodliwy społecznie.
Właściwie nie ma różnic w zasadniczych cechach zachowania ludzi uzależnionych od substancji czy od czynności. Ci pierwsi poszukują kontaktu z substancją, drudzy zaś możliwości zrealizowania zachowania. W jednym i drugim przypadku występuje silne pragnienie wykonywania danej czynności, następuje utrata kontroli, pojawiają się objawy zespołu abstynencyjnego w postaci różnych dolegliwości i niepokoju oraz kompulsywne (przymusowe) pragnienie kontynuowania aktywności pomimo jej negatywnego wpływu na funkcjonowanie psychospołeczne jednostki. Wydaje się, że najistotniejsza różnica pomiędzy uzależnieniem od substancji psychoaktywnych a uzależnieniem od czynności, polega na tym, że tej pierwszej można unikać, o tyle nie da się uniknąć takich zachowań, jak jedzenie czy kupowanie.
Negatywne skutki zachowań kompulsywnych, w zależności od ich rodzaju, mogą się przejawiać w różnych sferach funkcjonowania człowieka, przede wszystkim zaś w sferze fizycznej, a także psychiczno-społecznej. Wśród konsekwencji związanych ze sferą fizyczną wymienia się najczęściej bóle głowy, nadgarstka, bóle w klatce piersiowej, problemy żołądkowe, tiki nerwowe, zawroty głowy czy zespół przewlekłego zmęczenia.Wśród objawów psychicznych wynikających z nadmiernego angażowania się w czynności wymienia się nadaktywność, problemy ze snem, nieumiejętność wypoczynku, zmienne nastroje, uczucie irytacji, drażliwość, trudności w koncentracji uwagi, zaniżoną samoocenę, jak również niższą satysfakcję z życia. Szkody w sferze społecznej obejmują zaniedbywanie innych aktywności, zawężenie (bądź brak) zainteresowań, izolowanie się od innych ludzi, złe relacje rodzinne związane z zanikaniem więzi czy rozpadem rodziny.
Negatywne skutki uzależnień behawioralnych można także rozpatrywać w sferze finansów. Dotyczy to przede wszystkim zakupoholizm i hazardu. Kompulsywne kupowanie czy angażowanie się w hazard pociąga za sobą problemy finansowe, w tym zadłużanie się, w skrajnych przypadkach może nawet prowadzić do bankructwa.
Do rozwoju uzależnień behawioralnych niewątpliwie przyczyniają się zmiany cywilizacyjne, wzrastające tempo życia i konsumpcyjne podejście do życia, coraz bardziej powszechny stres i towarzyszące mu negatywne emocje. Zmiany cywilizacyjne przyczyniły się do wzrostu dobrobytu, czego wyrazem jest wzrost konsumpcji, a to pociąga za sobą ryzyko jedzenioholizmu czy zakupoholizmu. W rozwoju uzależnień od czynności istotną rolę odgrywają także uwarunkowania rodzinne. Szczególnie ważne wydaje się modelowanie społeczne. Młodzi ludzie uczą się pewnych zachowań, obserwując je we własnej rodzinie, zwłaszcza jeśli te zachowania są nagradzane. Oznacza to, że prawdopodobieństwo pojawienia się u jednostki kompulsywnych zachowań jest większe, jeśli takie zachowania wystąpiły w jej środowisku rodzinnym.
Do rozwoju uzależnień mogą przyczynić się również takie czynniki, jak struktura rodziny, panująca w niej atmosfera wychowawcza, stosowane metody wychowawcze czy preferowany przez rodziców system wartości. Osłabienie więzi rodzinnych i zaburzenia pełnionych ról związanych z wychowaniem dzieci, zaspokajaniem potrzeb bliskości, bezpieczeństwa, akceptacji czy dawaniem wsparcia. Dla wielu ludzi rekompensatą tego, czego nie dostali w rodzinie, staje się wejście w nałóg, niezależnie od tego, czego dotyczy, a więc także pracy, jedzenia czy zakupów.
Największe znaczenie w rozwoju uzależnień, jak wskazuje Cierpiałkowska (2006), przypisywane jest redukcji napięcia i uldze, której człowiek doświadcza po zażyciu określonej substancji lub wykonaniu danej czynności. Zachodzące w tej sytuacji zmiany, np. w postaci poprawy nastroju, obniżenia napięcia czy pojawienia się przyjemnych emocji, stanowią istotne wzmocnienie pozytywne, co w konsekwencji prowadzi do utrwalenia podejmowanych zachowań.
AUTOR: Iwona Figurska – terapeuta uzależnień i współuzależnień
BIBLIOGRAFIA:
Cierpiałkowska L., Kierunki rozwoju współczesnej psychologii uzależnień (na przykładzie alkoholizmu) Wyd. UAM, Poznań 2006. Niewiadomska I., Brzezińska M., Lelonek B., Hazard, Wyd. KUL, Lublin 2005. Ogińska-Bulik N., Uzależnienie od czynności. Mit czy rzeczywistość, Wyd. Difin, Warszawa 2010. Vetulani J., Uzależnienia lekowe: Mechanizmy neurobiologiczne i podstawy farmakoterapii, „Alkoholizm i Narkomania”, 14 (1), 2001. Zaleśkiewicz T., Przyjemność czy konieczność. Psychologia spostrzegania i podejmowania ryzyka, GWP, Gdańsk 2005.